25 بهمن ماه 1387 (مطلب شماره 44)
یکی از مسحورکننده ترین تصاویری که بسیاری از مردم را به دنیای نجوم علاقه مند می کند، تصویر سحابی هایی است که با اشکال و رنگ های کم نظیر خود آنچنان تابلوی هنری یکتایی را در پهنه کیهان خلق کرده اند که به سختی می توان باور کرد که آنها از دل یکی از مهیب ترین انفجارهای ستاره ای پدیده آمده اند؛ اجرامی به نام سحابی سیاره نما. 

سحابی سیاره نمای چشم گربه (NGC 6543)؛ عکس از : موسسه تلسکوپ فضایی هابل

پیش از این، در رابطه با سحابی ها نوشته شد (مطلب شماره 13) و بیان شد شد که سحابی ها، بقایای حاصل از مرگ یک ستاره اند که بعدها خود ستارگان بعدی را تشکیل می دهند. در رابطه با سرنوشت ستاره پس از مرگ آن نیز گفتیم که اگر چنانچه جرم ستاره در حدود جرم خورشید و یا اندکی کمتر و بیشتر باشد، تشکیل جرمی به نام کوتوله سفید (مطلب شماره 19) را می دهد و اگرچنانچه جرم ستاره بسیار بیشتر از این مقدار و در محدوده چند ده برابر خورشید باشد، این ستاره سرانجام به جرم اسرارآمیزی به نام سیاهچاله (مطلب شماره 28) بدل خواهد شد. بدون شک همانگونه که جرم ستاره تعیین کننده نوع انفجار و سرانجام نوع لاشه باقیمانده از ستاره است، به همان نسبت نیز نوع انفجار تعیین کننده چگونگی پخش گازها سحابی حاصله از انفجار در فضای میان ستاره ای است.
قدرت حاصل از انفجار یک ستاره با جرم متوسط (مانند خورشید) در مقایسه با یک ستاره پرجرم و یا ابرپرجرم بسیار کمتر است و بنابراین پس از وقوع چنین انفجاری، گازها آنچنان به بیرون پرتاب نمی شوند که برای همیشه از دام گرانشی کوتوله سفید تشکیل شده رها شوند، بلکه در این حالت گازها فرم های تعادلی زیبایی به خود می گیرند که نشان دهنده وجود جرمی در میان آنهاست که جریانهای گازی را کنترل می کند و آن جرم، همان کوتوله سفید است.
این سحابی های زیبا و متقارن آنچنان چشم را به خود مجذوب می کنند که انگار به یک اثر هنری می نگرید و به سختی می توان باور کرد که چنین اشکال زیبایی در نتیجه یک انفجار فوق العاده مهیب ایجاد شده باشد. ویلیام هرشل، برای نخستین بار با تلسکوپش این سحابی را از دیگر سحابی تمیز داد و نام آنها را سحابی های سیاره نما نهاد چراکه شکل آنها از پشت تلسکوپ دست مانند یک سیاره است.
دلیل رنگ های بسیار زیبا و موزون این سحابی ها نیز تابش گرمایی فرابنفشی است که از کوتوله سفید مرکزی به بیرون ساطع شده و پس از برخورد به گازهای سحابی، آنها را یونیزه و وادار به پخش نور می کند که این نور بسته به نوع گازها و قدرت اشعه دریافتی، به رنگ های مختلفی ظاهر می شوند. با این حساب آینده خورشید ما نیز اینچنین خواهد شد. از معروفترین سحابی های سیاره نمای آسمان می توان به سحابی حلقه ای، سحابی چشم گربه، سحابی هلیکس و سحابی دمبل اشاره کرد.
بایستی به این نکته نیز اشاره کرد که سحابی های سیاره نما نیز خود به زیرشاخه هایی تقسیم بندی می شوند که در مطالب بعدی به آنها نیز اشاره خواهیم کرد. 

***