22 دیماه 1387 (مطلب شماره 11)

معمولاً زمانی که مردم عادی با رصدگران آسمان شب بخورد می کنند، از محل ستاره قطبی، بعنوان معروفترین و شاید تنها ستاره ای که می شناسند سوال می کنند. اما ستاره قطبی، دارای چه ویژگی ذاتی و یا غیر ذاتی است که آنرا اینچنین معروف ساخته است ؟

محل ستاره قطبی در میان ستارگان / تصویر از : Universetoday

این ستاره، بر خلاف تصور بسیاری، پرنورترین ستاره آسمان نیست و هیچ ویژگی ذاتی قابل توجهی ندارد تا آنرا از دیگر ستارگان برجسته بسازد. به بیان بهتر هر چند همانند بسیاری از ستارگان دیگر، ستاره قطبی نیز ویژگی های ذاتی خاص خود را دارد، اما آنچنان برای دانشمندان جالب توجه نیست. آنچه که آن را متمایز می سازد؛ محل قرارگیری آن در میان دیگر ستارگان است.
می دانیم که زمین هر روز به گرد محورش می چرخد و بدین ترتیب روز و شب شکل می گیرند. اگر چنانچه محوری که زمین به گرد آن می چرخد را فرضاً در جهت شمال زمین، امتداد دهیم بطوریکه مانند خطی به زمینه ستارگان برسد؛ ستاره قطبی، نزدیکترین ستاره ای خواهد بود که در نزدیکی این محور قرار دارد و به همین دلیل است که آن را ستاره شمال نیز می خوانند. پس زمانیکه شب هنگام هیچ قطب نمایی برای جهت یابی در اختیار ندارید، یافتن این ستاره کمک بسیاری به شما خواهد کرد.
چون محور زمین تقریباً در نزدیکی این ستاره قرار دارد، هیچگاه ستاره قطبی در عرضهای شمالی زمین غروب نمی کند. به همین دلیل اگرچنانچه یکی از دستانتان را در امتداد افق قرار دهید و دست دیگر را مستقیماً به سمت ستاره قطبی نشانه بروید، زاویه مابین دو دست شما، با تقریب خوبی، همان عرض جغرافیایی منطقه ای است که شما ایستاده اید. البته تمامی این ویژگی ها برای مدت محدودی که شاید چندین نسل ادامه داشته باشد صحیح محسوب می شود، چراکه به دلیل نوعی از حرکت سیاره زمین موسوم به حرکت تقدیمی یا رقص محوری، در طول هزاران سال مکان قطب شمال سماوی در محدوده آسمان تغییر می کند (در رابطه با این حرکت نیز در روزهای آینده بیشتر خواهید خواند).
جالب است بدانید که ستاره قطبی در واقع یک ستاره نیست، بلکه منظومه ای شامل 3 ستاره است که البته تفکیک آنها از یکدیگر با تلسکوپ های عظیم و حساس ممکن است. برای یافتن ستاره قطبی در آسمان نیز، همانگونه که در تصویر بالا نشان داده شده است، کافی است ملاقه بزرگ دب اکبر را که بسیار در آسمان بارز است بیابید (مجموعه ای از ستارگان که به شکل یک ملاقه بزرگ در آسمان، در نزدیکی یکدیگر قرار گرفته اند). سپس فاصله مابین دوستاره بالایی ملاقه را در ذهن خود به اندازه 5 برابر امتداد دهید تا به ستاره قطبی برسید.
نام دیگر ستاره قطبی، جُدَی است که بسیاری به اشتباه آنرا جَدی می نامند درحالیکه جَدی، نام یک صورت فلکی است و هیچ ارتباطی با این قسمت از آسمان ندارد. بایستی دانست که ستاره قطبی، تنها برای جهت یابی ساکنان نیمکره شمالی زمین مفید است؛ برای افرادی که در نیمکره جنوبی قرار دارند، قطب شمال آسمان هیچوقت طلوع نمی کند و بنابراین آنها برای جهت یابی به یک ستاره ای که قطب جنوب آسمان را مشخص کند نیازمندند. هر چند چنین ستاره ای در آن نزدیکی وجود ندارد اما مجموعه ای از چهار ستاره موسوم به صلیب جنوبی وجود دارد که می توان بوسیله آنها مسیر جنوب را یافت. 

***