18 دیماه 1387 (مطلب شماره 7)

بدون شک اگر تجربه یک شب رصدی را از سر گذرانده باشید، موفق به مشاهده تیرشهابهایی که گاه گاه تاریکی شب را برای چند لحظه می شکافند شده اید. در گذشته، ملتها افسانه های گوناگون و در عین حال جالب توجهی را درباره پدیده های مختلف آسمان، از جمله شهاب ها نقل می کردند. شهابها را بعضی، ستارگان سوخته و بعضی، نشانه مرگ یک انسان می دانستند. اما براستی چه عاملی باعث ایجاد چنین پدیده ای می شود ؟

تصویری از یک آذرگوی درخشان در کنار صورت فلکی جبار. عکس از : Hiroyuki Iida

پاسخ به چنین سوالی، بسیار آسان است : سنگی آسمانی به سمت جو زمین سقوط کرده و بر اثر اصطکاک با لایه های فوقانی جو، می سوزد؛ به همین واسطه است که نور شهاب را در آسمان شب می بینیم. اما منشا چنین سنگهای سرگردانی، کجاست ؟ ابعاد آنها چقدر است و آیا همه شهابها، به یک میزان درخشنده اند ؟
بر اساس تعریف ارائه شده توسط انجمن نجوم سلطنتی بریتانیا، به هر جسمی که قطر آن از 100 میکرومتر بزرگتر و از 10 متر کوچکتر باشد، Meteoroid یا شهابواره می گویند. این تعریف به آن معنا نیست که فقط اجسامی در این محدوده ابعادی می توانند شهابها را ایجاد کنند؛ بلکه انواع دیگری از سنگهای آسمانی مانند NEOها، سیارک ها و غبار میان سیاره ای نیز وجود دارند (در روزهای آینده، به توضیحاتی درباره آنها نیز می پردازیم) که در مورد دو قسمت اول، برخورد آنها به زمین بسیار نادر است و می تواند تبعات بسیار وخیمی برای سیاره ما داشته باشد.
شهابها معمولاً در ناحیه ای در فاصله 75 تا 100 کیلومتری از سطح زمین رخ می دهند و بر اثر گرمایی که از نیرویی موسوم به فشار رَم (Ram) ایجاد می شود، سوخته می شوند (متاسفانه بسیاری چنین نیرویی را با اصطکاک، اشتباهاً یکسان می دانند). فشار رم، فشاری است که بر جسمی که درون یک سیال (مانند گازهای اتمسفر) در حال حرکت است، اعمال می شود. در حین ورود شهابواره به جو، گازهای روبروی خود را به شدت فشرده کرده و باعث ایجاد گرمای بسیاری می شود که گاه حتی گازهای جو نیز یونیزه می شوند و نور شهاب، به رنگهای متفاوتی دیده می شود.
دسته ای دیگر از شهابهای نادر وجود دارند که آذرگوی خوانده می شوند و بر اساس تعریفی که اتحادیه بین المللی نجوم ارائه کرده است، هر شهابی که درخشانتر از سیاره زهره باشد، یک آذرگوی است. در رابطه با همین موضوع، مطالب دیگری نیز درباره بارش های شهابی، شهابسنگ ها، تکتیت ها و دیگر رویدادهای بسیار معروف مرتبط با سقوط شهابسنگها وجود دارد که در روزهای آینده سال جهانی نجوم، در همین صفحه، قرار داده خواهد شد.