18 اردیبهشت ماه 1388 (مطلب شماره 128)
کوازار (Quasar) ها و یا اجرام شبه ستاره ای (Quasi-Stellar Objects)، برای نخستین بار در سال 1963 دیده شدند. بدلیل شباهت بسیار زیاد آنها با ستارگان، آنها را شبه ستاره می نامند و در فارسی به اختروش و اخترنما نیز ترجمه شده اند. اجرامی فوق العاده پرنور و فشرده که در حقیقت پرنورترین اجرام کیهانند. کوازارها تا مدتها معمای حل نشده ای در اخترشناسی نوین بودند؛ اما چندی نیست که ستاره شناسان دریافته اند که آنها هسته کهکشان های فعال باستانی اند. 

نمای رادیویی از کوازار 3C175 به همراه فوران ماده شدیدش / عکس از: رصدخانه ملی اخترشناسی رادیویی (NRAO)

ستارگان به دلیل ویژگی های فیزیکی اشان، امواج رادیویی زیادی را از خود منتشر نمی کنند و این تنها خورشید است که بدلیل فاصله نسبی بسیار نزدیکش تا زمین، منبع رادیویی نسبتاً درخشانی محسوب می شود. اما در اوایل دهه 60 میلادی، ستاره شناسان دریافتند که برخی ستارگان آسمان، امواج رادیویی فوق العاده پرقدرتی را تولید می کنند بطوریکه گاه پارازیت های شدیدی را بر روی ارتباطات رادیویی نیز می اندازند. این یک تناقض بود؛ چراکه عملاً ستارگانی با این رفتار عجیب تا آنزمان دیده نشده بود و بدین ترتیب اخترشناسان نام Quasar به معنای "جرم شبه ستاره ای" را بر این اجرام گذاشتند.
اگرچه کوازارها بیش از 40 سال است که مورد مطالعه قرار گرفته اند، اما همچنان جرئیات فرآیندهایی که در این منابع پرقدرت انرژی در جریان است، در هاله ای از ابهام باقی مانده است. گمان می رود که آنها سیاهچاله های (مطلب شماره 28) بسیار عظیم و پرجرمی را درون خود دارند. توضیح رایج برای درک ساختار کوازارها، این است: سیاهچاله هایی ابرپرجرم که مواد ستارگان شامل گاز و غبار (مطلب شماره 104) را بصورت قرص هایی در اطراف خود جمع می کنند و در نهایت آنها را می بلعند. این مدل، بخوبی توزیع انرژی بسیار شدید این اجرام که حتی آنها را از دوردست ترین نقاط کیهان نیز قابل تشخیص می سازد، توضیح می دهد. هر چند درخشش شدید کوازارها به ما کمک می کند تا آنها را در فواصل بسیار دور بخوبی تشخیص دهیم، اما همین درخشش شدید نیز مانع از مطالعه کهکشان مادر آنها می شود. 

هسته کهکشان NGC 7025 از نگاه دوربین تیزبین تلسکوپ فضایی هابل. نقطه پرنور مرکز کهکشان، یک کوازار است / عکس از: تلسکوپ فضایی هابل

تصویر بالا، نمای قسمت مرکزی کهکشان NGC 7025 را نشان می دهد که تلسکوپ فضایی هابل به تصویر کشیده است. در مرکز تصویر، نقطه درخشانی قابل مشاهده است که یک کوازار بوده و ماهیچه ضخیمی از غبار ستاره ای آنرا احاطه کرده است. این کوازار، یکی از نزدیکترین کوازارها به کهکشان ماست. تنها در فواصل نزدیک اینچنینی می توان کوازار را از محیط پیرامونش متمایز ساخت؛ اما در فواصل بسیار دور، همانطور که گفته شد چنین امری تقریباً غیرممکن است. 
یکی دیگر از ویژگی های بارز کوازارها این است که خطوط طیفیشان که معرف ساختار شیمیایی آنهاست، شدیداً به سمت قرمز طیف متمایل است. در نجوم این به آن معناست که جرم مورد نظر در فاصله بسیار زیادی از ما قرار گرفته است و مطابق قانون هابل، این یعنی با سرعت بسیار زیادی نیز در حال دور شدن از ماست. بطوریکه حتی سرعت برخی کوازاها تا 99.9% سرعت نور نیز اندازه گیری شده است و با این حساب آنها را بایستی مرزنشینان جهان قابل رؤیت ما دانست (مطلب شماره 110). کوازارها احتمالاً تا به امروز تماماً از میان رفته اند و ما با نفوذ به فواصل هر چه بیشتر با تلسکوپ هایمان، در حال مشاهده گذشته بسیار دوری هستیم که آنها جهان ما را تسخیر کرده بودند؛ اَبَرکهکشان هایی فعال که امروز از هم گسیخته اند.
مطالعه بر روی کوازارها و کهکشان های فعال، خود یکی از شاخه های دانش اخترشناسی نوین است که همچنان سؤالات بی پاسخ فراوانی را پیش روی خود دارد. در روزهای آینده، بیشتر موضوعاتی را در این حوزه مطرح خواهیم کرد.  

منبع : انیستیتو اخترفیزیک و ژئوفیزیک دانشگاه  Liège

***